Khoảng 66 triệu năm trước, một tiểu hành tinh khổng lồ lao xuống Trái Đất, gây ra sự kiện tuyệt chủng hàng loạt quét sạch khoảng 75% sự sống, bao gồm toàn bộ loài khủng long không biết bay. Thế nhưng, giữa thảm họa diệt vong đó, cá mập, những kẻ săn mồi đáng sợ của đại dương vẫn sống sót và tiếp tục phát triển mạnh mẽ cho đến tận ngày nay. Điều gì đã giúp chúng vượt qua sự kiện tuyệt chủng thảm khốc ấy? Câu trả lời nằm ở chính khả năng thích nghi phi thường của loài cá mập, từ thói quen sinh tồn, môi trường sống cho đến cấu tạo sinh học đặc biệt.
Cá mập không phải là một nhóm động vật mới xuất hiện. Những hóa thạch cổ nhất của chúng có niên đại lên đến 450 triệu năm, tức là chúng đã tồn tại trước cả khủng long khoảng 200 triệu năm. Các nhà khoa học phát hiện ra rằng những chiếc răng hóa thạch lâu đời nhất thuộc về loài Doliodus problematicus, trong khi những mảng vảy cá mập cổ đại có thể còn lâu đời hơn nữa. Điều này đồng nghĩa với việc cá mập đã tồn tại qua nhiều biến động địa chất lớn, bao gồm cả năm sự kiện tuyệt chủng hàng loạt trong lịch sử Trái Đất.
Tuy nhiên, dù có một lịch sử phát triển dài như vậy, không phải tất cả các loài cá mập đều có thể sống sót sau những biến động lớn. Nhiều loài cổ đại đã tuyệt chủng, nhưng nhờ vào sự đa dạng sinh học của nhóm cá mập, một số loài vẫn tiếp tục tồn tại và thích nghi với thế giới không ngừng thay đổi.
Khi tiểu hành tinh va vào Trái Đất, nó tạo ra một chuỗi hiệu ứng hủy diệt đáng sợ. Những đám mây bụi dày đặc che phủ bầu trời, cản trở ánh sáng Mặt Trời và làm sụp đổ chuỗi thức ăn tự nhiên. Cây cối chết dần, kéo theo sự suy giảm của những loài động vật ăn thực vật, và cuối cùng là những kẻ săn mồi đỉnh cao như khủng long.
Trong khi đó, đại dương cũng không tránh khỏi ảnh hưởng khi sinh vật phù du – mắt xích quan trọng trong hệ sinh thái biển – bị giảm mạnh do thiếu ánh sáng để quang hợp. Điều này dẫn đến sự suy giảm nghiêm trọng của các loài cá bơi gần mặt nước, gây khó khăn cho những loài săn mồi lớn.
Tuy nhiên, không giống như nhiều loài sinh vật khác, một số loài cá mập đã có sẵn lợi thế để đối mặt với thảm họa. Một trong những yếu tố quan trọng giúp chúng tồn tại là môi trường sống. Trong khi khủng long chủ yếu sống trên mặt đất và bị phụ thuộc vào điều kiện khí hậu ổn định, cá mập lại có thể sinh sống ở nhiều tầng nước khác nhau, đặc biệt là những vùng nước sâu. Khi thảm họa xảy ra, nhiều loài cá mập nhỏ sống ở tầng đáy vẫn có thể tiếp tục săn mồi nhờ vào nguồn thức ăn ổn định hơn.
Tảo biển – một mắt xích quan trọng trong chuỗi thức ăn – vẫn có thể phát triển trong môi trường tối, và chúng trở thành nguồn thức ăn cho các sinh vật nhỏ, từ đó duy trì sự tồn tại của hệ sinh thái dưới đáy biển. Vì vậy, cá mập ở tầng sâu không bị ảnh hưởng quá nhiều bởi sự sụp đổ của hệ sinh thái gần mặt nước, giúp chúng có cơ hội sống sót cao hơn.
Bên cạnh yếu tố môi trường sống, cấu trúc sinh học và khả năng thích nghi linh hoạt cũng là những yếu tố quan trọng giúp cá mập vượt qua thảm họa. Một số loài cá mập có khả năng chịu được sự thay đổi nhiệt độ khắc nghiệt, áp suất nước cao và nồng độ oxy thấp – những điều kiện vốn rất khắc nghiệt đối với nhiều loài động vật biển khác. Các nhà khoa học thậm chí còn tìm thấy cá mập sống trong môi trường núi lửa dưới nước, cho thấy khả năng sinh tồn đáng kinh ngạc của chúng.
Ngoài ra, hệ miễn dịch của cá mập cũng rất đặc biệt. Một số nghiên cứu chỉ ra rằng cá mập có khả năng sửa chữa DNA của chính mình, giúp chúng có thể tránh được nhiều loại bệnh, bao gồm cả ung thư. Điều này không chỉ giúp kéo dài tuổi thọ mà còn cho phép cá mập duy trì quần thể của mình trong những điều kiện bất lợi.
Không thể không nhắc đến chế độ ăn uống đa dạng của cá mập như một lợi thế sinh tồn. Trong khi nhiều loài khủng long ăn thịt phụ thuộc vào những con mồi lớn, cá mập có thể ăn rất nhiều loại thực phẩm khác nhau, từ sinh vật phù du, cá nhỏ, cua, hải cẩu cho đến cả cá voi. Sự linh hoạt trong nguồn thức ăn giúp cá mập không bị rơi vào tình trạng đói khát khi môi trường thay đổi đột ngột. Những loài có chế độ ăn linh hoạt hơn thường có tỷ lệ sống sót cao hơn, và điều này đã giúp cá mập vượt qua những biến động lớn trong lịch sử.
Sự tồn tại lâu dài của cá mập cũng không thể tách rời khỏi những đặc điểm cảm quan độc đáo. Chúng sở hữu những thụ thể điện nhạy bén, giúp phát hiện điện trường của con mồi ngay cả trong bóng tối hoàn toàn. Khả năng này đặc biệt quan trọng đối với các loài săn mồi sống ở vùng nước sâu, nơi ánh sáng không thể xuyên qua. Ngoài ra, cá mập cũng có khứu giác cực kỳ nhạy, cho phép chúng phát hiện mùi máu từ khoảng cách rất xa, điều này giúp chúng dễ dàng tìm thấy thức ăn ngay cả khi nguồn cung cấp thực phẩm trở nên khan hiếm.
Dù đã sống sót qua nhiều sự kiện tuyệt chủng hàng loạt, cá mập ngày nay đang phải đối mặt với một thách thức lớn hơn bao giờ hết – sự tàn phá từ con người. Đánh bắt quá mức, săn bắt cá mập để lấy vây, ô nhiễm đại dương và biến đổi khí hậu đã khiến quần thể cá mập suy giảm nghiêm trọng. Ước tính mỗi năm có khoảng 100 triệu con cá mập bị giết hại, đe dọa nghiêm trọng đến sự cân bằng của hệ sinh thái biển. Nếu tình trạng này tiếp diễn, không chỉ cá mập mà cả đại dương cũng sẽ chịu những tác động tiêu cực không thể lường trước.
Lịch sử đã chứng minh rằng cá mập là một trong những loài sinh vật bền bỉ nhất của tự nhiên, nhưng điều đó không có nghĩa là chúng bất khả chiến bại. Sự sống sót của cá mập trước những thảm họa trong quá khứ là một minh chứng cho khả năng thích nghi phi thường của chúng. Tuy nhiên, trước tác động từ con người, liệu cá mập có thể tiếp tục cai trị đại dương hay sẽ trở thành một phần của quá khứ? Câu trả lời phụ thuộc vào chính những hành động của chúng ta trong việc bảo vệ hệ sinh thái biển và duy trì sự đa dạng sinh học của hành tinh này.
