Trong thế giới tự nhiên, mỗi loài đều có những cách thức riêng để giao tiếp, từ những tiếng gọi vang vọng qua đại dương của cá voi xanh cho đến những dấu hiệu tinh vi được truyền tải qua mùi hương trong bầy tinh tinh. Đối với động vật trên cạn, việc sử dụng nước tiểu như một công cụ đánh dấu lãnh thổ, thể hiện quyền lực hay thậm chí thu hút bạn tình là điều không xa lạ. Nhưng khi một loài động vật có vú dưới nước như cá heo lại áp dụng phương thức này, thì câu chuyện lại trở nên kỳ lạ và thu hút sự quan tâm đặc biệt của giới khoa học.
Từ năm 2014 đến 2018, một nhóm nghiên cứu đã ghi nhận một hành vi chưa từng thấy ở cá heo sông Amazon (Inia geoffrensis), hay còn gọi là botos. Những con cá heo đực không chỉ đơn thuần thải nước tiểu dưới nước mà còn có một cách thức đặc biệt: chúng lật ngửa, để lộ bộ phận sinh dục trên mặt nước và phun nước tiểu lên không trung.
Đây là điều mà các nhà khoa học chưa từng quan sát trước đó, và khi chứng kiến lần đầu tiên, họ hoàn toàn bất ngờ. Claryana Araújo-Wang, tác giả chính của nghiên cứu, chia sẻ rằng nhóm đã bị sốc vì chưa từng nghe bất kỳ nhà khoa học nào khác nhắc đến hiện tượng này. Việc đi tiểu thường gắn liền với chức năng bài tiết đơn thuần, nhưng những gì họ quan sát được lại cho thấy một điều hoàn toàn khác: có một con cá heo đực khác trong đàn dường như đặc biệt chú ý đến luồng nước tiểu đang bay lên không trung.
Khi nhắc đến cá heo, nhiều người thường nghĩ đến những sinh vật thân thiện, thông minh và có khả năng giao tiếp phức tạp thông qua âm thanh và cử chỉ. Nhưng nghiên cứu này cho thấy rằng giao tiếp ở cá heo có thể tinh vi hơn chúng ta từng nghĩ, có thể liên quan đến cả những tín hiệu hóa học mà trước đây chúng ta chưa từng để ý.
Điều đáng ngạc nhiên là không chỉ một lần mà trong suốt thời gian nghiên cứu, nhóm đã ghi nhận tổng cộng 36 lần “đi tiểu trên không” ở những con cá heo sông Amazon. Đặc biệt, trong 67% số lần được ghi nhân, nhóm nghiên cứu luôn thấy có một con cá heo đực khác xuất hiện như một “người tiếp nhận” – nó theo dõi dòng nước tiểu hoặc bơi xung quanh khu vực nước tiểu rơi xuống. Trong đó, tất cả các trường hợp đi tiểu trên không đều được ghi nhận ở cá heo đực và không có sự tham gia của cá heo cái.
Hành vi này có thể xuất phát từ nhu cầu sinh lý, nhưng nếu chỉ đơn thuần là bài tiết, tại sao những con cá heo đực khác lại đặc biệt chú ý đến điều này? Tại sao chúng không chỉ quan sát mà còn tiếp cận khu vực nơi nước tiểu rơi xuống? Điều này dẫn đến một giả thuyết thú vị: có thể cá heo sông Amazon sử dụng nước tiểu như một phương tiện để truyền tải thông tin, giống như cách mà nhiều loài động vật trên cạn sử dụng pheromone để giao tiếp.
Cá heo sông Amazon có một đặc điểm đặc biệt là chúng sở hữu các lông bàn chải trên mũi, có thể giúp chúng cảm nhận và phân tích các hóa chất trong nước, bao gồm cả hormone trong nước tiểu của đồng loại. Điều này khiến các nhà nghiên cứu tin rằng “đi tiểu trên không” có thể là một hình thức giao tiếp giúp cá heo đực thể hiện vị thế xã hội, sức khỏe hoặc khả năng sinh sản của mình.
Dữ liệu thu thập cũng cho thấy hiện tượng này không phải là hiếm gặp. Trong 36 sự kiện được ghi nhận, có 25 lần xảy ra trong các nhóm cá heo và 11 lần xảy ra khi chỉ có một cá thể. Điều này có nghĩa là ngay cả khi không có sự hiện diện của những con cá heo khác, một số cá thể vẫn thực hiện hành vi này, cho thấy nó có thể đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển hành vi của loài. Một điểm thú vị khác là mỗi lần đi tiểu chỉ kéo dài trung bình khoảng 11 giây, khá ngắn so với hành vi bài tiết thông thường, điều này càng củng cố giả thuyết rằng đây không chỉ đơn giản là một hành động sinh lý mà có thể phục vụ cho một mục đích khác.
Để xác định chính xác vai trò của “đi tiểu trên không” trong đời sống xã hội của cá heo sông Amazon, các nhà khoa học sẽ cần thực hiện thêm nhiều nghiên cứu khác, bao gồm việc phân tích thành phần hóa học của nước tiểu và cách các cá thể khác phản ứng với nó. Nhưng dù câu trả lời cuối cùng là gì, phát hiện này cũng nhắc nhở chúng ta rằng thiên nhiên vẫn còn vô số bí ẩn chờ được khám phá.
Hiện tại, đây là nghiên cứu đầu tiên ghi nhận hành vi này, và nó đặt ra nhiều câu hỏi hơn là câu trả lời. Một trong những điều bí ẩn là liệu cá heo cái có phản ứng với hành vi này không, hay đây hoàn toàn là một phương thức giao tiếp giữa các con đực? Liệu chỉ những con cá heo trẻ mới thực hiện hành vi này, hay nó kéo dài suốt vòng đời của chúng? Quan trọng hơn, liệu đi tiểu trên không có phải là cách để cá heo đực thể hiện sự vượt trội của mình trong đàn, giống như cách nhiều loài động vật có vú khác sử dụng tín hiệu hóa học để thể hiện quyền lực và thu hút bạn tình?
Cũng cần lưu ý rằng nghiên cứu này được thực hiện ở một khu vực thuộc Cerrado, thảo nguyên nhiệt đới của Brazil, thay vì tại rừng mưa Amazon như hầu hết các nghiên cứu khác về cá heo sông Amazon. Điều này làm dấy lên câu hỏi liệu hành vi này có phổ biến trong toàn bộ quần thể loài hay chỉ giới hạn ở nhóm cá heo sống trong môi trường đặc thù của sông Tocantins.
Dù nguyên nhân thực sự của hành vi này là gì, phát hiện này đã mở ra một góc nhìn hoàn toàn mới về cách cá heo sông Amazon có thể giao tiếp và tương tác với nhau. Điều này cũng chứng minh rằng ngay cả những loài động vật mà con người đã nghiên cứu trong nhiều thập kỷ vẫn có thể sở hữu những hành vi chưa từng được ghi nhận.
Nghiên cứu này đã được công bố trên tạp chí Behavioral Processes và hứa hẹn sẽ mở ra nhiều hướng nghiên cứu mới trong lĩnh vực hành vi động vật. Một lần nữa, nó chứng minh rằng thế giới tự nhiên vẫn đầy rẫy những điều kỳ lạ và bất ngờ, ngay cả với những loài đã được con người quan sát trong hàng thập kỷ.
