Một cuộn giấy cổ bị chôn vùi trong trận phun trào kinh hoàng của núi lửa Vesuvius năm 79 sau Công nguyên cuối cùng đã có thể đọc được sau gần 2.000 năm. Các nhà nghiên cứu đã sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và máy gia tốc hạt để “mở khóa” nội dung bị chôn vùi bên trong cuộn giấy cháy sém này.
Mặc dù phần lớn văn bản vẫn chưa được giải mã hoàn toàn, nhóm nghiên cứu đã nhận diện được một số từ quan trọng trong tiếng Hy Lạp cổ, bao gồm “ngu ngốc” (ἀδιάληπτος), “sợ hãi” (φοβ), “ghê tởm” (διατροπή) và “cuộc sống” (βίου). Đây có thể là những manh mối đầu tiên giúp ghép nối toàn bộ nội dung của cuộn giấy bí ẩn này.
Cuộn giấy Herculaneum: Nhân chứng lịch sử sống sót sau thảm họa
Cuộn giấy có tên PHerc. 172 là một trong số hàng trăm cuộn giấy được tìm thấy tại Herculaneum, một thành phố La Mã bị chôn vùi cùng với Pompeii trong thảm họa núi lửa Vesuvius vào năm 79 sau Công nguyên.
Trận phun trào đã giải phóng một dòng chảy pyroclastic (hỗn hợp tro núi lửa, khí độc và dung nham) quét sạch toàn bộ thành phố, giết chết gần 2.000 người và chôn vùi vô số cổ vật, bao gồm cả thư viện cuộn giấy cổ lớn nhất thế giới.
Tuy nhiên, thay vì bị thiêu rụi hoàn toàn, các cuộn giấy này bị carbon hóa bởi sức nóng dữ dội, biến thành màu đen, giòn và cực kỳ dễ vỡ. Điều này khiến chúng không thể mở ra mà không làm hỏng nội dung bên trong. Trong nhiều thế kỷ, giới khoa học chỉ có thể nhìn vào những cuộn giấy này như những tàn tích vô vọng – cho đến khi công nghệ hiện đại xuất hiện.
Công nghệ đột phá: “Mở khóa” cuộn giấy mà không cần chạm vào
Vào năm 2024, một nhóm các nhà nghiên cứu tại Đại học Oxford đã sử dụng máy gia tốc hạt và trí tuệ nhân tạo để lần đầu tiên nhìn vào bên trong PHerc. 172 mà không cần mở nó.
Họ sử dụng máy gia tốc hạt synchrotron tại phòng thí nghiệm Diamond Light Source (Anh Quốc). Thiết bị này có khả năng tăng tốc các electron lên gần tốc độ ánh sáng, tạo ra chùm tia X mạnh gấp 10 tỷ lần ánh sáng mặt trời. Những tia X siêu mạnh này giúp quét toàn bộ cấu trúc bên trong cuộn giấy mà không gây hại.
Nhưng tia X chỉ mới là bước đầu. Để thực sự đọc được nội dung, nhóm nghiên cứu hợp tác với Vesuvius Challenge, một dự án AI chuyên giải mã các cuộn giấy Herculaneum. AI giúp phát hiện các nét mực chìm trong các lớp tro núi lửa, điều mà mắt thường không thể nhìn thấy.
Richard Ovenden, giám đốc thư viện Bodleian của Oxford, gọi đây là “một khoảnh khắc vĩ đại trong lịch sử”, khi các chuyên gia thư viện, khoa học máy tính và khảo cổ học cùng hợp tác để “nhìn thấy những gì chưa từng được nhìn thấy trong gần 2.000 năm”.
Các từ vừa được giải mã cho thấy nội dung của PHerc. 172 có thể liên quan đến Philodemus của Gadara, một triết gia và nhà thơ Hy Lạp sống vào khoảng năm 110 – 30 trước Công nguyên.
“Từ ‘ngu ngốc’ rất phù hợp với phong cách viết của Philodemus, và nét chữ cũng giống với các cuộn giấy khác của ông ấy,” nhóm nghiên cứu của Vesuvius Challenge nhận định. Nếu đúng, đây có thể là một tác phẩm chưa từng được biết đến của nhà triết học này, mở ra cánh cửa mới để hiểu thêm về tư tưởng của người Hy Lạp cổ đại.
Dù đã có bước đột phá lớn, các nhà khoa học vẫn còn nhiều việc phải làm. AI có thể phát hiện mực trên giấy, nhưng nó không hiểu ngôn ngữ, và việc giải mã hoàn toàn vẫn cần đến con người.
Brent Seales, đồng sáng lập Vesuvius Challenge, khẳng định: “Đây là cuộn giấy có lượng chữ đọc được nhiều nhất từ trước đến nay, nhưng chúng ta vẫn cần cải thiện thuật toán để có thể đọc toàn bộ nội dung.”
Với những tiến bộ đáng kinh ngạc này, các nhà khoa học hy vọng rằng trong tương lai gần, hàng trăm cuộn giấy còn lại cũng có thể được đọc, giúp tái hiện lại những kiến thức đã mất của nền văn minh La Mã cổ đại.
